Bir ayrılıktan sonra, bir sokağın köşesinden geçene, ortak bir arkadaşınıza rastlayana ya da radyoda makul bir aşk müziği duyana kadar yeterli olduğunuzu düşünebilirsiniz. O kişiyi düşünmekten ne kadar vazgeçmek isteseniz de, her şey alakanın bir hatırlatıcısıdır. Jim Carrey’nin “Eternal Sunshine of the Spotless Mind” sinemasındaki karakteri üzere hafızanızın tüm kesimlerini silmek dışında, istenmeyen niyetlerden kurtulmanın mümkün olup olmadığı sorusu bir defa daha sorgulanıyor.
Bu soruyu kısa bir formda cevaplarsak, tahminen mümkün olabileceğini lakin uzun devir için tavsiye edilebilir bir şey olup olmadığının daha karmaşık bir soru olduğunu söyleyebiliriz.
Ruhsal bozukluklarda istenmeyen kanılar, imgeler ve dürtüler üzerine araştırmalar yürüten klinik psikolog ve Wellness Path Therapy’nin kurucusu Joshua Magee, insanların fikirlerinin birçok insanın hayal ettiğinden çok daha az odaklı ve çok daha az denetim altında olduğunu söyledi. Minnesota Üniversitesi’nde fahri bir psikoloji profesörü olan çalışma müellifi Eric Klinger’in Cognitive Interference: Theories, Methods, and Findings mecmuasında 1996’da yayınlanan ünlü bir araştırmasında, iştirakçiler bir gün boyunca tüm kanılarını kayıt altında tuttu. Ortalama olarak, beşerler 4.000’den fazla kişisel fikir bildirdi. Ve bu fikirler çok kısa süreliydi. Ortalama olarak her biri beş saniyeden fazla sürmüyordu.
Magee, “Düşünceler daima olarak gelip gidiyor ve çoğumuz bunu fark etmiyoruz” diyor. 1996 araştırmasında, bu niyetlerin üçte biri ansızın ortaya çıktı. Magee, rahatsız edici niyetler yaşamanın olağan olduğunu düşünüyor. Klinger ve meslektaşları tarafından yürütülen 1987 tarihli bir çalışmada, beşerler niyetlerinin %22’sini garip, kabul edilemez yahut yanlış olarak algıladılar. Bunların ortasında, yemek pişirirken parmağınızı kestiğinizi yahut bebeğinizi beşiğine taşırken düşürdüğünüzü hayal etmek üzere örnekler yer alıyordu.
İstenmeyen niyetleri bastırmak mantıklı mı?
Bazı durumlarda, bu istenmeyen fikirleri bastırmak mantıklıdır. Örneğin bir imtihan yahut iş görüşmesi sırasında, başarısız olacağınız fikriyle dikkatinizin dağılmasını istemezsiniz. Bir uçaktayken, muhtemelen uçağın düştüğünü düşünmek istemezsiniz. Magee, bu niyetleri bastırmanın mümkün olduğuna dair deliller olduğunu tez ediyor.
PLOS Computational Biology mecmuasında 2022 yılında yapılan bir çalışmada, İsrailli araştırmacılardan oluşan bir takım, 80 fiyatlı gönüllüye farklı sözleri gösteren bir dizi slayt gösterdi. Her söz beş farklı slaytta tekrar edildi. Slaytları görüntülerken, iştirakçiler her bir söz ile ilişkilendirdikleri bir kelimeyi (örneğin, “araba” sözüne cevap olarak “yol” gibi) not ettiler. Araştırmacılar bir kümeye, tekrarladıkları sözler için para almayacaklarını söyledi. Öbür bir küme, sözleri istedikleri kadar tekrar edebilecekti. Bu sistemle araştırmacılar, radyoda çalan aşk müziğini duyduğunda umutsuzca eski sevgilisinden öteki rastgele bir şey düşünmeye çalışan biri durumunda neler olduğunu taklit etmeye çalıştılar.
Sonuçlar, iştirakçilerin her bir ismi ikinci defa gördüklerinde yeni bir çağrışım bulmalarının (örneğin “yol” yerine “lastik” gibi) denetim kümesinden daha uzun sürdüğünü gösterdi. Bu, şuurlu bir formda değiştirme kararı almadan evvel aslen akıllarına birinci gelen karşılığın birinci karşılıkları olduğunu düşündürdü. Karşılıkları, bilhassa birinci kere işaret sözüyle “güçlü bir halde ilişkili” olarak derecelendirdikleri sözler için daha da gecikti. Lakin, iştirakçiler birebir slaydı her görüntülediklerinde daha süratli davrandılar, bu da işaret sözü ile birinci yansıları (kaçınmaya çalıştıkları düşünce) ortasındaki bağlantının zayıfladığını öneriyordu.
Kudüs İbrani Üniversitesi’nde psikolog olarak araştırma yapan çalışma baş müellifi Isaac Fradkin, WordsSideKick.com ile yaptığı görüşmede, “İnsanların istenmeyen kanılardan büsbütün kaçınabileceğine dair delil bulamadık” dedi. Şu anda Max Planck University College London Hesaplamalı Psikiyatri ve Yaşlanma Araştırmaları Merkezi’nde öğretim üyesi olan Fradkin, “Ancak sonuçlar, uygulamanın insanların makul bir niyetten kaçınmada daha uygun olmalarına yardımcı olabileceğini gösteriyor” diye ekledi.
Medical News Today’in bildirdiği üzere, rastgele sözlerden oluşan bir slayt gösterisinin insanların his yüklü fikirleri nasıl bastırdığını anlamanın güzel bir yolu olduğu konusunda herkes hemfikir değil. Ve başka araştırmalar, kanılardan kaçınmanın geri tepebileceğini öne sürüyor. Magee, “Bir kanıyı bastırdığımızda, beynimize bir bildiri gönderiyoruz” dedi ve devam etti: “Bu efor, kanıyı korkulması gereken bir şey olarak etiketler. Temel olarak, onları denetim etmeye çalışarak bu kanıları daha güçlü hale getiriyoruz.”
Perspectives on Psychological Science mecmuasında fikir bastırma üzerine yapılan 31 farklı çalışmanın 2020 tarihli bir tahlili, fikir bastırmanın kısa vadede işe yaradığını söylüyor. İştirakçiler fikir bastırma vazifelerinde başarılı olma eğilimindeyken, kaçınılan fikir, vazife bittikten sonra daha sık akıllarına geliyordu.
Sonuç olarak, Fradkin’in söylediği üzere, bu istenmeyen kanılara dikkatli bir halde yaklaşmak ve onlardan kaçınmak yerine, tıpkı her gün başınızdan geçen binlerce niyet üzere onların geçmesini beklemek daha mantıklı olabilir: “Bu fikirlerin yalnızca zihnimizde olmasına müsaade verebiliriz, onlara çok sıkı sarılmadan ve onlarla savaşmaya çalışmadan…“