Türk Teşebbüs ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) İdare Şurası Lideri Süleyman Sönmez, doğalgaz ve elektrikte yıl içinde gelen yüksek artırımların, üretim çarkının ziyadesiyle ısınmasına neden olduğuna dikkat çekerek, “Doğal gaz artışlarına teminat mektubu yetiştirilemiyor. Dağıtım firmaları farklı talepler ile geliyor. Sanayicilerimiz açısından bu yük artık taşınamayacak bir noktaya geldi” dedi.
Sönmez, Merkez Bankası’nın rezerv yetersizliği, Türkiye’nin 800 puanı aşan ülke risk priminin, kur üzerindeki baskıyı artıracağını, son çeyrekte sert bir daralmanın da yaşanabileceğine işaret etti. Süleyman Sönmez ile iktisattaki son gelişmeleri konuştuk.
– Şu anki ekonomik gidişatta sizi kaygılandıran temel meseleler neler?
Dünyada enflasyonist bir sürecin başladığını kabul etmekle birlikte ülkemizin bu noktada önemli olarak ayrıştığını da görüyoruz. Tüketici fiyatlarının yüzde 78’e, üretici fiyatlarının yüzde 138’e vardığı, ortadaki makasın bu kadar açık olduğu bir yüksek enflasyon, pek çok ekonomik, toplumsal ve toplumsal parametreyi bozuyor. Enflasyon-faiz-döviz kuru sarmalında yaptığımız ekonomik tercihler istenen maksatlara ulaşamıyor. Bir kalkınma sorunu olarak gördüğümüz enflasyon birebir vakitte ekonomimizde verimlilik sorunu da yaratıyor. Enflasyondaki artışa fiyatların yetişemiyor olması, iç talebin de gün geçtikçe daralmasına neden oluyor. Son altı aylık süreçte yüksek enflasyonun yarattığı kredi avantajları ile artan kredi hacmi ekonomik büyümenin iç talep temelli sürdürülmesine imkan verdi. Lakin eriyen gelirler ve kredi piyasasındaki önlemler önümüzdeki devirde talepte şok bir daralma riski yaratabilir.
Küresel ölçekte artan faiz oranları ve daralan dış talep ihracat amaçlarını sonlandıracaktır. Merkez Bankası’nın rezerv yetersizliği, 800 puanı aşan ülke risk primimiz, kur üzerindeki baskıyı artıracaktır. Son çeyrekte sert bir daralma görmemiz mümkün. Birinci beş aylık güç ithalatımızın 39 milyar dolar olması da yılın tamamında yaklaşık 80 milyar dolarlık bir açık vereceğimizi gösteriyor. Bütçe ve cari açık tarafında ikiz açık meselemiz derinleşiyor. Nedenlerden çok sonuçlara odaklandığımız için de aldığımız önlemler iktisatta itimadı azaltıyor, meçhullüğü artırıyor, öngörü yapmayı zorlaştırıyor. Enflasyonu önceliklendiren, bilimsel ve akılcı siyasetler ile tercihlerimizi hakikat tarafta kullanmalıyız. İktisat ve demokrasi ortasındaki bağlantıyı güçlendirmeliyiz. Kurumların ve yargının bağımsızlığı ile hukukun üstünlüğü, riski azaltacak, itimadı tesis edecek siyaset adımları olacaktır.
CAN SUYU SELE DÖNÜŞMESİN
– Bu noktada BDDK’nın son aldığı kararların iktisada ve iş dünyasına tesiri ne olur? Kimi ekonomistler bu kararı sert bir sermaye denetimi olarak pahalandırıyor. Kararın yansıması ne olur?
Bu kararın temelinde faiz artırmama kararı çerçevesinde döviz talebini denetim altına almak yatıyor. Döviz varlıklarının, kurla gayretin bir enstrümanı haline getirildiğini görüyoruz. Temmuz ve Ağustos aylarında KKM vadesi dolacak şirketlerin dövize döneceği beklentisi de alınan kararda tesirli oldu. Faiz seviyesi ülkelerin para ünitelerine verdikleri kıymeti gösteriyor. Kredi faizleri ile enflasyon ortasında makas açılmışken, döviz külfetinin da artık gerçek bir tehlike haline geldiğine işaret eden makro ihtiyati önlemler kapsamında alındığı söylenen karar, orta ve uzun vadede yeni dertler yaratabilir. İşletmelerin süreci takip etmesi ve yönetmesi zorlaşıyor, verimlilik kaybı ortaya çıkıyor.
İhracatçıların döviz gelirlerine dair daha evvel alınan kararlarla birlikte bir yandan hür kambiyo rejimi sorgulanırken başka yandan bilhassa şirketler tarafında artan sermaye denetimleri nedeniyle iktisada duyulan itimat azalıyor. Üretim, yatırım ve istihdam için işletmelerimizin kredi kanallarının açık tutulması, içinden geçtiğimiz devirde çok kıymetli. İhracatımızı, yatırım ve istihdamımızı kesintiye uğratacak, işletmelerin takip etmesini zorlaştıracak, piyasa dinamiklerini bozacak kararlar rekabetçilik gücümüzü azaltacaktır. Ekonomimizin yaşadığı meçhullüğü artırmanın kimseye bir yararı yok. Kısa vadede hayatta kalmak için aldığımız can suyu, orta ve uzun vadede önüne geçemeyeceğimiz bir sele dönüşebilir.
ANLIK TAHLİLLERİN SONUNA GELDİK
– Döviz kurundaki yüksek artış gerçek dalı, firmaları nasıl etkiliyor? Hayat pahalılığı, yüksek enflasyonu da göz önünde bulundurduğumuzda şirketler ve çalışanlar açısından nasıl günler bizi bekliyor?
Refah artışını frenleyen enflasyon yalnızca ekonomik değil tıpkı vakitte toplumsal bir sorun. Son 20 yılın en yüksek enflasyon oranı karşısında üreticiler de tüketiciler de istek ettikleri sıçrama için gerekli öngörülebilirliğe sahip değil. Üretici ve tüketici fiyatları ortasındaki farkın giderek açılması enflasyon üzerinde muazzam bir baskı kuruyor. İhracatımızın ağır ithalata bağımlı yapısı, döviz kurunda yaşanan her gelişmeden etkilenmesi demek. Ham husus ve emtia üzere endüstrimizin ana maliyet kalemlerinden biri olan güçte durum birebir. Bu durum ekonomimiz ve şirketlerimiz açısından sürdürülebilir olmadığı üzere toplumsal kesitler için de önemli zahmetler yaratıyor. Yüksek enflasyon ile yüksek hayat pahalılığı, gelir dağılımı adaletsizliğini de artırıyor. Yüksek enflasyon karşısında fiyatların dengelenmesi, ücret-fiyat döngüsü içine sıkışmamıza neden oluyor. Yüksek enflasyon uğruna gelen büyümeler, toplumsal refah yaratmadığı üzere fakirleştiren bir büyüme yaratıyor. Kısa vadeli anlık tahlillerin sonuna geldik. Sorunu gerçek tanım edip, teşhisi yanlışsız koymazsak, kalıcı bir düzgünleşme sağlayamayız. Önceliğimiz büyüme değil kalkınma olmalı.
DEVREDEN KDV ALACAĞI BÜYÜK SORUN
– Bu devirde üyeleriniz en fazla hangi şikayetleri ve problemleri lisana getiriliyor? En zordaki bölümler hangileri?
Emtia başta olmak üzere girdi maliyetleri artışı, enflasyon ve elbette finansmana erişim ve artan işletme sermayesi gereksinimi öncelikli ortak sıkıntılar. Dokuma, plastik, tarım ve besin olmak üzere ham unsur ithalatı ile ihracat yapan bölümlerimiz ziyadesiyle etkileniyor. İhracatçı firmalarımızın döviz karşılıklarını bozdurma zorunluluklarının yüzde 40’a çıkarılması, bu firmalarımıza hem maddi ve hem de operasyonel verimlilik manasında kayıp yaşatıyor. Sektörel değişkenlik gösterse de ihracatçı firmalarımız 1 dolarlık ihracat için 70 sentlik ithalata yapıyor. İhracatçı firmalar açısından alış-satış kur farkı kadar bir ziyan doğuyor.
Reel kesimde 400 milyar TL’ye ulaşan ve devreden KDV alacakları da bir diğer sorun alanı. İade hakkı doğuran kimi süreçler hariç ülkemizde devreden KDV’nin iadesi yasal olarak mümkün değil. Bu bahiste yapılacak bir düzenleme, iş dünyasının bu nedenle yaşadığı finansman problemlerini da çözer. İthal girdi ile üretim ve ihracat yapan firmalarımız ile güç kullanımı yüksek olan demir-çelik, çimento, plastik, dokuma, besin ve tarım dalında faaliyet gösteren işletmelerimiz bu yıl şiddetli bir imtihan veriyor. Artan emtia ve hammadde fiyatları, istihdamda kıymetli bir yere sahip inşaat bölümünde de kendini hissettirmeye başladı. Çip krizinden kaynaklanan meseleler ve tedarik krizi, ihracat şampiyonu kesimimiz otomotivde istenen amaçların gerisinde kalınacağını gösteriyor.
TEMİNAT MEKTUBU YETİŞTİRİLEMİYOR
– Endüstricinin kullandığı güce, hammaddelere önemli artırımlar geldi. ÜFE yüzde 138’e kadar dayandı, buradaki artış devam edeceği öngörüleri de var, üretici bu artışlara daha ne kadar dayanabilir?
Sanayimizin ithalata bağımlılığı, bilhassa güç ve hammadde gerek döviz kurundan gerekse de yüksek enflasyondan kaynaklı ikili bir yük oluşturuyor. Doğalgaz ve elektrikte yıl içinde gelen yüksek artırımlar, üretim çarkının ziyadesiyle ısınmasına neden oluyor. İşletmelerimizin yüksek güç fiyatları karşısında maliyetleri de önemli arttı. Doğalgaz artışlarına teminat mektubu yetiştirilemiyor. Dağıtım firmaları farklı talepler ile geliyor. Sanayi doğalgaza bir yılda yüzde 600’ün üzerinde fiyat artışı geldi. Sanayicilerimiz açısından bu yük artık taşınamayacak bir noktaya geldi. Artışlar devam edeceği için işletmelerimizin üzerindeki güç maliyeti baskısının azaltılması gerekiyor.
Sanayi tesisleri için çatı üzeri güneş gücü (GES) uygulamaları konusunda yürürlüğe giren yönetmelikleri ve takviyeleri olumlu buluyoruz. Sanayi tesislerine yönelik verimlilik artırıcı proje dayanaklarına bütçeden ayrılan hissenin günümüz şartları için çok düşük (1 milyon dolar) kalıyor. Global piyasalarda yaşanan olumsuz gelişmelerle (savaş vb.) ve iklim değişikliği ile karbon nötr iktisada geçişin de tetiklediği güç arz/talep dengesizlikleri, gelecekte bilhassa endüstrimize güç kesintisi olarak geri dönebilme ihtimali taşıyor. Güç fiyatlarındaki yüksek artışın olumsuz tesirlerini azaltabilmek için uygulanan sübvansiyonlara ayrılan bütçenin, endüstrimizin güç verimliliğini artırmak için harcanması gerekiyor. Bu durum dışa bağlı olduğumuz güç ithalatımızı münasebetiyle cari açığımızı düşüreceği üzere emisyonlarımız azaltılarak, ülkemizin 2053 karbon nötr iktisat maksadına önemli takviye sağlamış oluruz. Üretimde verimlilik ve katma paha artışına odaklı, yüksek teknolojili, markalı ihracat kasımızı geliştirirken, yeşil iktisat odaklı yeni bir öyküye gereksinimimiz var.
KREDİ KULLANMA İMKANI KALMADI
– Finansman maliyetleri çok yükseldi. Hem kamunun hem de özel bölümün yüksek döviz borcu da var, endüstrici finansman tarafında ne tıp dertler yaşıyor? Merkez Bankası faizi ile piyasa faizi ortasındaki makas da açıldı, düşük faizli krediye ulaşabiliyor musunuz?
Ekonomi idaremizin bir müddettir uyguladığı düşük faiz siyaseti, finansal şartlara yansımıyor. Siyaset faizimiz yüzde 14’lerde olsa da ticarette ve bankacılıkta faizler yüzde 30 – 35, üyelerimizden aldığımız geri bildirimlere nazaran rotatif krediler yüzde 50’ye dayanmış görünüyor. Uzun vadeli kredi imkânı kalmadı. Hatta kredi kullanma imkânı da… Döviz kredi maliyetleri dolar ve Euro’da uzun vadelerde yüzde 10’ların üzerine çıktı. Gerçek bölümün krediye erişim kanalları kapandı. Bu maliyetlerden alınan kredilerin geri ödenmesinde de zahmetler yaşanacak. Yükselen ham husus maliyetleri ve artan döviz kuru nedeniyle işletme sermayesi gereksinimi dört kata çıktı. İşletme sermayesi finansmanında ıstırap devam ediyor. Nihayetinde şirketlerin kredi limitleri yetmiyor ve borçlanma maliyetleri karlılıkları neredeyse sıfırlıyor.
KGF dayanaklı 150 milyar TL’lik paket açıklandı fakat şimdi sürece alınmadığı için bu krediden yararlanan firmamız olmadı. BDDK’nın son aldığı karar ihracatçı firmalarımızın TL kredi kullanımlarını etkileyeceği üzere iş insanlarının asli işi olan üretime ve ihracata odaklanmaları yerine tüm konsantrasyonlarını finansmana yönlendirmelerine neden olacak. Bu türlü bir periyotta kredi musluklarının bırakın kapanmasını kısılması dahi iktisatta çarkları yavaşlatan bir süreci başlatabilir. Orta üstü ve büyük firmalarımız -ki bunların büyük bir kısmı ihracatımızı da sürükleyen işletmelerimiz- daha da zorlanacak. Finansmana ulaşımda kasvetleri devam eden KOBİ’lerimiz de direkt etkilenecek. Sonuç prestijiyle ticaretin durma riski artacak. Bu nedenle piyasalarda itimadın tekrar tesis edilmesi kural. İşletmelerimiz finansmana ne kadar uygun kaidelerde ve ne kadar kolay erişebilirse ülkemizi geleceğe taşıyacak üretime, yatırıma ve istihdama tıpkı oranda dayanak verecektir.
YARGI BAĞIMSIZLIĞI ŞART
– Türkiye’nin yaşadığı bu krizden bir çıkış yolu var mı, hemen atılması gereken adımlar nelerdir?
Kurumlarımızın bağımsızlığını, şeffaflığını, hesap verebilirliğini sağlayarak, liyakate dayalı bir sistemi oluşturup, inancı tesis etmemiz gerekiyor. Hukukun üstünlüğü, yargı bağımsızlığı, fikir ve tabir özgürlüğü ile bağımsız medya ve sivil toplum kurumlarının varlığına her zamankinden daha çok gereksinimimiz var. Ayrıştıran ve kutuplaştıran değil uzlaştıran ve birleştiren siyasetin lisanı, hepimizin ortak akıl ve ortak vizyon ile ülkemizin geleceği için daha fazla sorumluluk almamızı da sağlayacak.
Küresel ekonomik şartlar ve ülkemizin yapısal sıkıntıları bizleri günlük problemleri konuşmaya itiyor. Fakat asıl bahsimiz, gözümüzü ufuktan ayırmadan geleceğimizi ortaya çıkartacak işlere odaklanmak olmalı. Türkiye olarak bu noktada iki değerli fırsatımız var: Esnek ve krizlerle bağışıklık sistemi güçlü bir iş dünyamızın olması ve Anadolu’daki üretim gücümüz… Oyunun kurallarını değil oyunun kendisini değiştiren dijitalleşme ve yeşil dönüşüm kaldıracını, bölümlerimiz ve ekonomimiz için verimlilik artışı yaratacak formda kurgulamalıyız.
Bir üretim iktisadında yaşadığımızı unutmadan, enflasyon dahil risklerimizi azaltacak ekonomik ve demokratik ıslahatlar ile itimat ve istikrar iklimini inşa etmeliyiz. Dünyanın Türkiye’ye, Türkiye’nin de Anadolu’nun kadim üretim gücüne daha fazla muhtaçlık duyduğu bir devirden geçiyoruz. TÜRKONFED olarak dijital-yeşil ve toplumsal dönüşüm ekseninde 3D vizyonumuz ile Anadolu’yu ülkemizin sürdürülebilir kalkınmasının itici gücü yapacağız. Anadolu’nun kalkınma dinamiklerini, Anadolu iş beşerinin rekabetçilik gücünü, ortak akıl ve ortak vizyon ile krizden çıkışın anahtarı yapabiliriz.
HUKUK YOKSA İKTİSAT YOK
– İş dünyasının tekrar yatırım yapabilmesi ve yabancı sermayenin gelebilmesi için nasıl bir ortam olmalı, hangi adımlar atılmalı?
Ekonomi iklimi; üretimi, yatırımı ve istihdamı üç eksende besliyor: İnanç, istikrar ve öngörülebilirlik… Halihazırda bu üç eksene en çok hasar veren öge ülkemizin yatırımcılar nezdindeki risk algısıdır. Yüksek risk algımız yatırımcıların iştahını kapatırken, işletmelerimizin de milletlerarası fonlara ve kredi imkanlarına yüksek faizler ile ulaşmasına neden oluyor. Kurumsallaşmanın ve kurumsal yönetişim anlayışının devlet kurumlarımızda aktif uygulanmasını sağlamalıyız. Para ve maliye siyasetleri ile yürüyeceğimiz yolu yürüdük artık esaslı yapısal ıslahatlar ile itimat, istikrar ve öngörülebilirliği sağlamamız gerekiyor.
Faiz-kur-enflasyon sarmalından kurtulmak, risk primimizi düşürüp algımızı düzeltmek istiyorsak yapısal problemlerimizi çözecek adımlar atmalıyız. Bunun yolu da hukuktan geçiyor. Zira hukuk yoksa iktisat yok. Adalet yoksa itimat yok. Fikir ve tabir özgürlüğü yoksa girişimcilik, yenilik ve gelişme yok. O nedenle önceliğimiz hukukun üstünlüğü ve yargı bağımsızlığı olmalıdır. Bu adımların atılması ile üreten gemilerimizin, dalgalı denizlerde gayesine ulaşacağına inanıyorum.
PARTİ KAPATMAYLA BİR YERE VARAMAYIZ
– Türkiye seçimlere hakikat gidiyor. Önemli bir kutuplaşma da kelam konusu. Türkiye seçimlere giderken nelere dikkat edilmeli?
Dünya, güvenlik ile özgürlük, refah ile demokrasi ikilemleri ortasında zihni bir sıkışma içinde. Sırf çoğunluğun tercihlerine nazaran şekillenen idareler ve siyasetler da bugünün meselelerini çözmeye yetmiyor. Siyasal, toplumsal, kültürel ve ekonomik taleplerin bu kadar çeşitlendiği ve farklılaştığı bir dünyada, ortak hayat, sırf tüm bu farklı taleplerin bir ortada olmalarından beslenen, hatta bunu teşvik eden bir demokrasi ile imkanlı görünüyor.
Ortak yaşama iradesini güçlendiren demokrasi bir tercih değil artık sürdürülebilir hayatın temel şartı oldu. Seçimler de demokrasinin vazgeçilmez araçlarından biri. Parti kapatmalar ve siyasi yasaklar ile bir yere varılamadığını gördük. Her ses, her renk ve her niyetin en büyük zenginliğimiz olduğunu unutmamalıyız. Demokrasimizi demokratikleştirmek yani ömür şekli haline getirmek ana gayemiz olmalı. Tek fikir, tek model ve tek tekniğe dayalı bir hayat üzerinden, memleketimizin geleceğini inşa etmemiz sıkıntı görünüyor. Çeşitliliği, farklılığı ve çoğulculuğu korumaktan diğer yolumuz yok. Ayrıştıran ve kutuplaştıran değil birleştiren ve uzlaştıran siyasetin lisanına her zamankinden daha fazla gereksinimimiz var.
DÖVİZ KURNDA HER GÜN YENİ BİR REGÜLASYONA UYANIYORUZ
– 2022 yılı için döviz kuru, enflasyon, faiz, işsizlik, büyüme ile ilgili öngörüleriniz neler, bu alanlarda ne cins riskler görüyorsunuz?
“Büyüme mi kalkınma mı?” sorusunda yanıtımızı daima kalkınmadan yana kullanıyoruz. Büyümenin refah yaratmadığını fakat kalkındığımızda gelir dağılımı adaletsizliğinin aşılacağını biliyoruz. Yıl sonunda kur-enflasyon-faiz sarmalından kurtulacağımız üretim temelli bir ekonomik modeli, ülkemizin potansiyellerini yeşil ve dijital dönüşüm ekseninde fırsata çevirmesinin yolunun akılcı ve bilimsel siyasetlere dönmekten geçtiğini ısrarla vurguluyoruz.
Gerek ulusal gerekse de global öncü göstergeler büyümede yavaşlamaya işaret ediyor. Yüzde 3-4 bandında bir büyüme patikasında yılı kapatma ihtimalimiz var. Dünyanın önde gelen pek çok kurum ve kuruluşu da yüzde 2,7 ile 3,7 ortasında büyüme varsayımlarını geriye çekti. İşsizlikte şu andaki üzere devam etsek dahi iktisatta de bir yavaşlama patikasına girmiş olmamız da riskleri artırıyor. Faiz siyasetinde çok bir değişiklik olacağını düşünmüyoruz. Bunun bir tercih olduğu en üst mertebeden lisana getirilmişti. Döviz kuru konusunda da her gün yeni bir regülasyona uyandığımız ülkemizde öngörü ve varsayımda bulunmak inanın çok güç. Şu an bulunduğumuz seviye dahi TL’nin bedeli açısından hak ettiği bir yer değil ancak maalesef bu durum ekonomik ve toplumsal hayata direkt tesir ediyor.